KAN MIPHUN MIN
Tialtu: Salai R Lahnim
Chinlung chuak mipi nih buainak nganpi kan rak ngei, cu kan buainak cu miphun konglam buainak, ethnic identity crisis an timi hi a rak si. Zei miphun dah kan si, kan fiang lo. Kuki kan si le si lo, kan fiang lo. Lai maw kan si Zo ti zong kan fiang lo.
Chin cu ahote dah an si ti zong hi mitam u nih cun kan hngal lo. Mizo kan si, kan ti i hi zong hi zohthan a haumi cu a si. Zomi kan si kan ti than i cu caah cun chimfian a herhnak hi a si. Pakhatnak ah Lai, Zo le Chin konglam ka chim hmasa lai. Pahnihnak ah cun Mizo, Zomi le Kuki kong ka chim te lai.
1. LAI, ZO, CHIN KONGKAU
1.1.Lai
Hi biafang hi miphun min chimnak a si, a sullam cu “laifang, hrihhram, lianngan, poimawh, cangkang, minung” tinak hna a si. Mi tampi nih cun Chinlung chuak pawl miphun min hrampi, generic term caah an hman tawn i huapzo phun min, umbrellaic ethnonym a si, an ti tawn. Sihmanhsehlaw, hi biafang hi huapzo phunmin caah cun a tling lo. Lai ka si caah Laimi nih a tak in “Lai” timi biafang kan hman tiki kan chimmi le kan huaptermi a hngaltu hna laki minung ka si. Hi biafang kan hman tikah kan chim bik mi, kan sawh bik mi cu Bawm, Mara, Hakha, Matu, Laizo, Thur, Fanai le a dang hna an si. Sawh bik mi, chim bik mi kan ngei. Kan kaa nih Mizo hna, Asho hna le Khumi hna huapter tawn hmanh seh law, kan lungthin chungah ram an ngei lo. Cucaahcun, hi biafang “Lai” timi hi Chinlung chuak pawl huapzo dih ding i kan miphun min caah cun a tling kho lo.
1.2.Zo
Hi biafang zong hi miphun min thiamthiam a si, a sullam cu “tlang, kik, sang, kil, hrut, nauta” tinak hna si. Mi tampi nih cun “Lai” bantukin Chinlung chuak pawl huap dih dingin miphun min caah an hman tawn i “Zo Hnahthlak” tiah an chim tawn. Sihmanhsehlaw, van zoh setmat tikah “Zo” timi biafang hi huapzo phunmin, covering term caah cun a tling kho lo. Sawh bik mi, chim bik mi a ngei ve. Zomi ti le Mizo ti hi Zo kan chim caan i kan thinlung kenne i a rak ummi cu an si. Huapzo phunmin siter timin hmalaknak hi Tedim Area in ai thokmi a si. Mizoram zong fakpi in a kan cul dih. Sihmanhsehlaw, a huap dih loning a langhter tawntu cu a cawilartu pawl an si. Hmur le kaa ah cun Chinlung chuak pawl kan itlum dih, asinain lungthin ah hmun le hma kan ngei tawn lo. A tlummi vial kha “Zo” taktak pawl cu an si. Cucaahcun, “Zo” timi biafang cu huapzo phunmin caah cun a tling lo.
1.3.Chin
Hi biafang hi miphun min a si, i miphun konglam buainak, ethnic identity crisis cinfelnak caah biafang poimawh ngaimi cu a si. “Chin” timi biafang hi Chinese biafang “Jin” in a rami a si, a sullam cu “mi” tinak a si. Fiang deuh in kan chim a si ahcun “laimi” tinak hna, “minung” tinak hna a si.
Chinlung, China ram in kan rak rat lioah hin miphun min pakhat ngeiin kan rak ra i , kan ithenthek hlan tiang cu “Chin” timi min puin kan rak um. Cucaahcun, Chin miphun nih kan van kaltakmi Burma ram tivapi pakhat cu kan miphun min cawiin “Chindwin” tiah auh a si. A sullam cu “Chin miphun umnak hmun, khuasaknak hmun” tinak a si. “Chin” timi min cawiin hi nelrawn ah hin AD 800 hrawng ah khan kan rak um diam cang. Asinain, hi nelrawn hin Chin miphun thekthennak cu a hung chuak.
Kum le caan nih a liam, hmun le ram aa hung dang, cu nih cun Chin holh phun kip a van chuahter. Hi thil hi holhlei mithiam, linguist pawl nih cun fiang tein an rak hmuh. Cupinah, ei le bar ruang hna, ral ruang hna le thil dang a phunphun ruang hna ah “thleidannak” a hung hluar, cu nih cun laihritlai kan sinak cu hrawkin kan miphun min hrampi, generic name tiangin a kan philhter cang.
Sihmanhsehlaw, kan tuanbia, kan nunphung, kan holhrin le kan sining hna kan van zohthan tikah fiang tein a lang komi thil a um, cucu kan dihlak tein Chinlung chuak “Chin” kan si ti hi a rak si. Asho, Chomi, Mizo, Zomi, Laimi, Khumi le Thado zong a kan huap dih. Cucaahcun, British pawl zong nih “Chin” tiah kan konglam an rak tial i vawleipi nih “Chin” tiah a kan hngalh cang.
2. KUKI MIZO ZOMI
2.1.Kuki
Hlanah cun India lei tangin Chinlung chuak pawl auhnak ah an rak hman tawn; tuah cun Manipur State-i khua a sami “Chin” pawl chimnak biafang ah a cang cang. Asinain, anmah lakah hin hi biafang a pom hahdam kho lomi tampi an um, cu nih cun thil cinfel a herh cang ning kha fiang tein a langter.
“Kuki” timi biafang hi Rawlins catial ah cun “Cucu” tiin 1787 ah khan a rung lang, cu hnuah cun a tialning cu remh thanin “Kuki” ti a hung chuak. Assamese le Bangalee pawl nih Chin pawl nehsawhin an kawhauhnak biafang a si, a sullam cu “tlangmi” tinak a si. Cu biafang cu British uktu cheukhat nih an rak hman i “Kuki” tiin kan kong an rak tial. Sihmanhsehlaw, miphun dang nih nehsawhin an kan kawhauhnak, pejorative term a si ti philh lo, a herh. Kan min taktak a si lo. Hihi “Kuki” aa timi zong nih an pommi a si.
2.2.Mizo
“Mizo” timi biafang hi “Zo” timi biahram in a ra mi a si, a sullam cu “tlangmi” tinak si. Hi biafang nih kawh bik mi le auh bik mi, specific signification a ngei, cucu “Lusei” le an thuihruai “saphun” pawl an si. Mi tampi nih Chinlung chuak pawl chimnak ah an hman i fehter le nganter zong an timh ngai. Asinain, huapzo sining a keng kho lo. “Mizo” timi biafang lungthin chungah hin Asho, Cho le Khumi hna an itlum ve lo. Huapzo phunmin si loin “cibing” phunmin a si. “Mizo” si ding cun “pom” le “remti” a herh, Lusei holh thiam ngai a ngai fawn. Cu hnu zong ah cun, “Mizo diktak” si cu a har ngai. Hihi kan ton le kan hngalhmi thil a si. A caan ah “America” ti biafang he an tahchun tawn, a sullam cu “Mizoram a ummi vialte cu Mizo kan si dih” tinak a si. Mizoram ah Bengalee, Cakma le Gorkhali pawl hna hlanpi in an rak um cang. Asinain, “Mizo” an si lo. Kan tuanbia, history ah laitlai an si lo. “Mizo” timi biafang hi political term si loin phunmin, ethnonym a si.
Mizo ah sa a phunmi zeimawzat an um, cu hna nih cun “Mizo vek kan ni” tiin an pule an tlangaupi tawn. An laihritlai tampi, Baal Pathian a bia bal lomi hna hi “saphun” pawl nih an kan hruai awk a si lai lo. “Fa u ber” tiah hla in an lawh tawn, hihi zohthan a herhmi cu a si. Fa u cem cu kum in pei tah a si cu. Cu ti a si tung ah cun, “Mizo Hnahthlak” ti biarual zong hi zohthan herhmi a hong si. Cibing ngaimawhtu Mizo politics zong aa zohfian a herh ve.
2.3.Zomi
“Zomi” ti biafang zong hi “Zo” timi biahram in a rami a si, a sullam cu “tlangmi” tinak thiamthiam a si. Mi tampi nih Chinlung chuak Chin pawl chimnak a si e, an ti tawn. Sihmanhsehlaw, atu kan zohtuah hna lai. “Zomi” ti biafang kan hman tikah hin kawh bik mi, auh bik mi, specific signification a nei, cucu “Paihte” le “a phunteng” pawl an si. A ram kauh tim tawn hna hmanh seh law, lungthin leiah hmun kan ngei ve lo. “Zomi” si bik ngaingai mi hi an um ve, cucu a sining taktak zong a si. Cucaahcun, huapzo phunmin, cover term caah cun a tling lo.
Zomi kan timi hna, Mizo kan timi hna hi phunmin hrampi, generic names si loin cibing phunmin, tribal names an si. Cucaahcun, Mizo-nization thlipi kan kalpi ning zong Aizawl nih hin a zohthan a hau. Kan ifuntomning zong hi zohfian a herh. Dawtnak, laitlai sinak, zalonnak le itluknak ah hrihhram a thlak lo ahcun itibingnak le itibuainak lawng a chuak ko lai, cucaahcun kan fimkhur a herh.
A donghnak ah cun Lai, Zo le Chin sullam kan chim cang; Kuki, Mizo le Zomi sullam zong kan chim fawn. Hi capar nih hin a ruah kiarmar tikah Lai ti tehna le Zo ti tehna cu kan miphunpi min caah cun a pom kho lo. Cu bantuk thiamthiam cun, Mizo ti tehna, Zomi ti tehna le Kuki ti tehna zong kan miphunpi min caah a pom kho fawn lo. Cucaahcun, fakpi in a ruah hnuah “CHIN” timi min cu a tha bik tiah a ruah i aa thim mi cu a si.
(Globalchin)
Tialtu: Salai R Lahnim
Chinlung chuak mipi nih buainak nganpi kan rak ngei, cu kan buainak cu miphun konglam buainak, ethnic identity crisis an timi hi a rak si. Zei miphun dah kan si, kan fiang lo. Kuki kan si le si lo, kan fiang lo. Lai maw kan si Zo ti zong kan fiang lo.
Chin cu ahote dah an si ti zong hi mitam u nih cun kan hngal lo. Mizo kan si, kan ti i hi zong hi zohthan a haumi cu a si. Zomi kan si kan ti than i cu caah cun chimfian a herhnak hi a si. Pakhatnak ah Lai, Zo le Chin konglam ka chim hmasa lai. Pahnihnak ah cun Mizo, Zomi le Kuki kong ka chim te lai.
1. LAI, ZO, CHIN KONGKAU
1.1.Lai
Hi biafang hi miphun min chimnak a si, a sullam cu “laifang, hrihhram, lianngan, poimawh, cangkang, minung” tinak hna a si. Mi tampi nih cun Chinlung chuak pawl miphun min hrampi, generic term caah an hman tawn i huapzo phun min, umbrellaic ethnonym a si, an ti tawn. Sihmanhsehlaw, hi biafang hi huapzo phunmin caah cun a tling lo. Lai ka si caah Laimi nih a tak in “Lai” timi biafang kan hman tiki kan chimmi le kan huaptermi a hngaltu hna laki minung ka si. Hi biafang kan hman tikah kan chim bik mi, kan sawh bik mi cu Bawm, Mara, Hakha, Matu, Laizo, Thur, Fanai le a dang hna an si. Sawh bik mi, chim bik mi kan ngei. Kan kaa nih Mizo hna, Asho hna le Khumi hna huapter tawn hmanh seh law, kan lungthin chungah ram an ngei lo. Cucaahcun, hi biafang “Lai” timi hi Chinlung chuak pawl huapzo dih ding i kan miphun min caah cun a tling kho lo.
1.2.Zo
Hi biafang zong hi miphun min thiamthiam a si, a sullam cu “tlang, kik, sang, kil, hrut, nauta” tinak hna si. Mi tampi nih cun “Lai” bantukin Chinlung chuak pawl huap dih dingin miphun min caah an hman tawn i “Zo Hnahthlak” tiah an chim tawn. Sihmanhsehlaw, van zoh setmat tikah “Zo” timi biafang hi huapzo phunmin, covering term caah cun a tling kho lo. Sawh bik mi, chim bik mi a ngei ve. Zomi ti le Mizo ti hi Zo kan chim caan i kan thinlung kenne i a rak ummi cu an si. Huapzo phunmin siter timin hmalaknak hi Tedim Area in ai thokmi a si. Mizoram zong fakpi in a kan cul dih. Sihmanhsehlaw, a huap dih loning a langhter tawntu cu a cawilartu pawl an si. Hmur le kaa ah cun Chinlung chuak pawl kan itlum dih, asinain lungthin ah hmun le hma kan ngei tawn lo. A tlummi vial kha “Zo” taktak pawl cu an si. Cucaahcun, “Zo” timi biafang cu huapzo phunmin caah cun a tling lo.
1.3.Chin
Hi biafang hi miphun min a si, i miphun konglam buainak, ethnic identity crisis cinfelnak caah biafang poimawh ngaimi cu a si. “Chin” timi biafang hi Chinese biafang “Jin” in a rami a si, a sullam cu “mi” tinak a si. Fiang deuh in kan chim a si ahcun “laimi” tinak hna, “minung” tinak hna a si.
Chinlung, China ram in kan rak rat lioah hin miphun min pakhat ngeiin kan rak ra i , kan ithenthek hlan tiang cu “Chin” timi min puin kan rak um. Cucaahcun, Chin miphun nih kan van kaltakmi Burma ram tivapi pakhat cu kan miphun min cawiin “Chindwin” tiah auh a si. A sullam cu “Chin miphun umnak hmun, khuasaknak hmun” tinak a si. “Chin” timi min cawiin hi nelrawn ah hin AD 800 hrawng ah khan kan rak um diam cang. Asinain, hi nelrawn hin Chin miphun thekthennak cu a hung chuak.
Kum le caan nih a liam, hmun le ram aa hung dang, cu nih cun Chin holh phun kip a van chuahter. Hi thil hi holhlei mithiam, linguist pawl nih cun fiang tein an rak hmuh. Cupinah, ei le bar ruang hna, ral ruang hna le thil dang a phunphun ruang hna ah “thleidannak” a hung hluar, cu nih cun laihritlai kan sinak cu hrawkin kan miphun min hrampi, generic name tiangin a kan philhter cang.
Sihmanhsehlaw, kan tuanbia, kan nunphung, kan holhrin le kan sining hna kan van zohthan tikah fiang tein a lang komi thil a um, cucu kan dihlak tein Chinlung chuak “Chin” kan si ti hi a rak si. Asho, Chomi, Mizo, Zomi, Laimi, Khumi le Thado zong a kan huap dih. Cucaahcun, British pawl zong nih “Chin” tiah kan konglam an rak tial i vawleipi nih “Chin” tiah a kan hngalh cang.
2. KUKI MIZO ZOMI
2.1.Kuki
Hlanah cun India lei tangin Chinlung chuak pawl auhnak ah an rak hman tawn; tuah cun Manipur State-i khua a sami “Chin” pawl chimnak biafang ah a cang cang. Asinain, anmah lakah hin hi biafang a pom hahdam kho lomi tampi an um, cu nih cun thil cinfel a herh cang ning kha fiang tein a langter.
“Kuki” timi biafang hi Rawlins catial ah cun “Cucu” tiin 1787 ah khan a rung lang, cu hnuah cun a tialning cu remh thanin “Kuki” ti a hung chuak. Assamese le Bangalee pawl nih Chin pawl nehsawhin an kawhauhnak biafang a si, a sullam cu “tlangmi” tinak a si. Cu biafang cu British uktu cheukhat nih an rak hman i “Kuki” tiin kan kong an rak tial. Sihmanhsehlaw, miphun dang nih nehsawhin an kan kawhauhnak, pejorative term a si ti philh lo, a herh. Kan min taktak a si lo. Hihi “Kuki” aa timi zong nih an pommi a si.
2.2.Mizo
“Mizo” timi biafang hi “Zo” timi biahram in a ra mi a si, a sullam cu “tlangmi” tinak si. Hi biafang nih kawh bik mi le auh bik mi, specific signification a ngei, cucu “Lusei” le an thuihruai “saphun” pawl an si. Mi tampi nih Chinlung chuak pawl chimnak ah an hman i fehter le nganter zong an timh ngai. Asinain, huapzo sining a keng kho lo. “Mizo” timi biafang lungthin chungah hin Asho, Cho le Khumi hna an itlum ve lo. Huapzo phunmin si loin “cibing” phunmin a si. “Mizo” si ding cun “pom” le “remti” a herh, Lusei holh thiam ngai a ngai fawn. Cu hnu zong ah cun, “Mizo diktak” si cu a har ngai. Hihi kan ton le kan hngalhmi thil a si. A caan ah “America” ti biafang he an tahchun tawn, a sullam cu “Mizoram a ummi vialte cu Mizo kan si dih” tinak a si. Mizoram ah Bengalee, Cakma le Gorkhali pawl hna hlanpi in an rak um cang. Asinain, “Mizo” an si lo. Kan tuanbia, history ah laitlai an si lo. “Mizo” timi biafang hi political term si loin phunmin, ethnonym a si.
Mizo ah sa a phunmi zeimawzat an um, cu hna nih cun “Mizo vek kan ni” tiin an pule an tlangaupi tawn. An laihritlai tampi, Baal Pathian a bia bal lomi hna hi “saphun” pawl nih an kan hruai awk a si lai lo. “Fa u ber” tiah hla in an lawh tawn, hihi zohthan a herhmi cu a si. Fa u cem cu kum in pei tah a si cu. Cu ti a si tung ah cun, “Mizo Hnahthlak” ti biarual zong hi zohthan herhmi a hong si. Cibing ngaimawhtu Mizo politics zong aa zohfian a herh ve.
2.3.Zomi
“Zomi” ti biafang zong hi “Zo” timi biahram in a rami a si, a sullam cu “tlangmi” tinak thiamthiam a si. Mi tampi nih Chinlung chuak Chin pawl chimnak a si e, an ti tawn. Sihmanhsehlaw, atu kan zohtuah hna lai. “Zomi” ti biafang kan hman tikah hin kawh bik mi, auh bik mi, specific signification a nei, cucu “Paihte” le “a phunteng” pawl an si. A ram kauh tim tawn hna hmanh seh law, lungthin leiah hmun kan ngei ve lo. “Zomi” si bik ngaingai mi hi an um ve, cucu a sining taktak zong a si. Cucaahcun, huapzo phunmin, cover term caah cun a tling lo.
Zomi kan timi hna, Mizo kan timi hna hi phunmin hrampi, generic names si loin cibing phunmin, tribal names an si. Cucaahcun, Mizo-nization thlipi kan kalpi ning zong Aizawl nih hin a zohthan a hau. Kan ifuntomning zong hi zohfian a herh. Dawtnak, laitlai sinak, zalonnak le itluknak ah hrihhram a thlak lo ahcun itibingnak le itibuainak lawng a chuak ko lai, cucaahcun kan fimkhur a herh.
A donghnak ah cun Lai, Zo le Chin sullam kan chim cang; Kuki, Mizo le Zomi sullam zong kan chim fawn. Hi capar nih hin a ruah kiarmar tikah Lai ti tehna le Zo ti tehna cu kan miphunpi min caah cun a pom kho lo. Cu bantuk thiamthiam cun, Mizo ti tehna, Zomi ti tehna le Kuki ti tehna zong kan miphunpi min caah a pom kho fawn lo. Cucaahcun, fakpi in a ruah hnuah “CHIN” timi min cu a tha bik tiah a ruah i aa thim mi cu a si.
(Globalchin)